Jarosław Pązik, w liście do administratora stron poinformował, że "(...) Brzustów został przyłączony do parafii białobrzeskiej dopiero po rozbiorach. Wcześniej zawsze należał do parafii inowłodzkiej. Korytkowski mylnie tłumaczy w Liber beneficiorum nazwę Brzostowa w opisie parafii białobrzeskiej jako Brzustów. A chodzi tu o Brzustówkę, dzisiejszą nadpiliczną dzielnicę Tomaszowa. I stąd wszyscy powielają ten błędny opis. Zresztą Brzustówka należała do parafii Białobrzegi właśnie do samych rozbiorów, co jest udokumentowane w najstarszej księdze parafialnej (...)". Wróćmy zatem raz jeszcze do dostępnych nam dokumentów źródłowych.

Wcześniej podaliśmy, opierając się na danych z Liber beneficiorum Łaskiego, że z dawnego prawa do parafii w Białobrzegach należało 5 wsi: Byalebrzegy, Czyeblovicze, Sluboczycze, Wnyewyel et Brzostowa, które to nazwy Korytkowski, opatrujący Liber beneficiorum uwagami, oznacza jako Białobrzegi, Ciebłowice, Sługocice, Unewel i Brzustów.

Przy opisie parafii Białobrzegi w w Liber beneficiorum znajdujemy, że wieś Białobrzegi, w której jest kościół, płaci dziesięcinę temu kościołowi i plebanowi. Ponadto dziesięciny dla kościoła i plebana w Białobrzegach wpływają ze wsi: Ostrężna, Grążowice i Syedlkovicze (Szadkowice ?) należących do parafii w Sławnie; także ze wsi: Nieborów, Łazisko, Łagiewniki i Zawada należących do parafii w Chorzęcinie oraz ze wsi: Zakrzów, Kiełczowa Wola i Baby należących do parafii w Wolborzu. Kmiecie z Ciebłowic i Sługocic dają tylko z łanu po 1 korcu żyta miary inowłodzkiej na Wielkanoc. Wszystkie zaś wsie płacą kolendę po pół grosza z domu oraz każda osoba po 1 denarze świętopietrza.

Powstaje pytanie, czy przez wszystkie wsie należy rozumieć te opłacające dziesięciny oraz Ciebłowice i Sługocice, czy także wsie Wnyewyel i Brzostowa, o których w Liber beneficiorum, poza stwierdzeniem ich przynależności do parafii w Białobrzegach, nie ma żadnych dodatkowych informacji: czy i dla kogo opłacają dziesięcinę lub kolendę. Skoro tak skrzętnie spisano powinności z pozostałych wsi, można wnosić, że Unewel i Brzostowa (Brzustów?) nie płaciły nic na rzecz parafii i plebana w Białobrzegach.

W tomie II wspomnianego Liber beneficiorum znajdujemy, że do parafii w Inowłodzu należą między innymi wsie: Wyrowka, Czethen et Brzostow, które to wsie Korytkowski oznacza jako nieodgadnione. Oczywistym jest, ze chodzi o Wyrówkę, Ceteń i Brzustów, położone na prawym brzegu Pilicy w powiecie opoczyńskim; i to chyba sprawiło trudność Korytkowskiemu wnoszącemu uwagi do nazw wsi parafii Inowłódz położonej na lewym brzegu tej rzeki. Przypomnijmy, że opisy zawarte Liber beneficiorumŁaskiego datowane są na lata 1511-1523.

Tymczasem Pawiński podaje, że w roku 1511 oraz 1518 do parafii Chorzęcin (położonej w powiecie brzezińskim, województwa łęczyckiego) należały wsie położone w powiecie piotrkowskim, województwa sieradzkiego: Zawodaw (1518 Zawada), Kalyen (1518 Kaley), Studzyanki, Golyesche, Volia Golieska i Brzosthowa (1518 Brzoszowa). I dalej, że w latach 1552-1553 do tej parafii należą wsie: Kaleń, Studzianki, Golesze, Wola Goleska oraz Zawada i Brzostowa (?); te dwie ostatnie będące własnością Mikołaja Rzepiszowskiego. Oczywiście do parafii Chorzęcin należały także wsie położone w powiecie brzezińskim: Chorzęczin (będący w części własnością biskupów kujawskich i w części należący do rodu Duninów), Godossęwicze, Niebrow, Laziska, Bielina Boczian, Krczikowicze, Wolia Krczikowska, Żiwoczin, Swinsko, Lagiewniky, Brudaky, Boguslawicze, Komorniky, Laknarz, Chrosty i młyn Gierulth. Wieś Tobiasze (Tobiasse) należała zaś do parafii w Ujeździe.

Ulanowski w wykazie dziesięcin (tenuta gnieźnieńska) z lat 1511-1512 podaje, że Crolyowa Wolya, Iassyen, Glynnyk, Luczaszna, Malomyersz, Bryncza, Luboschowy płacą 53 marki, Nyeborow 11 fertonów, Brzosthowa 2 sexageny, Zawada 5 marek dziesięciny pieniężnej. Oznacza to, że wsie wyżej wymienione płaciły dziesięcinę dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego.

Natomiast Brzosthowek, położony w powiecie opoczyńskim, zaliczony do klucza łęgonickiego płaci w 1511 r. dla kościoła w Drzewicy dziesięcinę w wysokości 3 i pół marki oraz dziesięcinę z lnu w wysokości 8 groszy, a w roku 1531 ta sama wieś, zapisana już jako Brzostovek, płaci także 3 i pół marki dziesięciny.

Kutrzeba, sporzadzający indeks miejscowości dla cytowanej pozycji bibliograficznej podaje: "Brzostów (Brzosthowa) wieś nieodgadn. ...462; Brzostówek (Brzostowek) wieś nieodgadn. ... 351, 670". Znów wyraźnie widać, że sporządzającemu wykaz (indeks) miejscowości, te dwie wsie okazały się trudne do oznaczenia, choć jest oczywistym, że chodzi tu o: 1) Brzustówkę (Brzosthowa), i musi dziwić dlaczego w indeksie podaje nazwę Brzostów i w nawiasie Brzosthowa, bo w tekście na str. 462 wymieniona jest tylko nazwa Brzosthowa; 2) Brzustówek (Brzosthowek, Brzostovek).

Znana współcześnie wieś Brzustówek (pow. opoczyński), w XVI wieku, w tej jednej pozycji wydawniczej została czterokrotnie zapisana w różny sposób: Brzosthowek (s. 351), Brzostovek (s. 670) oraz Brzostówek lub Brzostowek (s. 734).

Zobaczmy jakie miejscowości wchodziły w skład parafii w Inowłodzu na początku XVII wieku: "W roku 1609 należały do niej: Zamoście (przedm.), Zakościele, Królewska Wola, Małomierz, Luciążna, Zendlowicze, Wyrówka, Giełzów, Brzostowo, Czetheu (?)". Tutaj Brzustów zapisany jest jako Brzostowo. Czetheu to oczywiście Ceteń.

W opisie granic wsi Nagórzyce (1623) znajdujemy zapis: „Skarżą się, że p. Szczawinski z Brzostowki worał się im za granice kilka staj i kopce rozorał. Trzeba o te granice czynić prawem, bo się coraz dali worywują.)” oraz przy opisie granic Wiaderna: „Granice ta wieś ma z Zawadą i Brzostowkiem p. Szczawińskiego, obiema tymi dziedzinami nie masz pewnych granic ... . Mają (granice) i z Kalenią i z Studziankami, szlacheckimi wsiami.”

Nie negując tezy Jarosława Pązika o przynależności Brzustówki do parafii w Białobrzegach aż do samych rozbiorów (co podaje w oparciu o zapisy księgi parafialnej Białobrzeg prowadzonej od 1725 r.), należy postawić pytanie - od kiedy w sposób dający się się jednoznacznie udokumentować Brzustówka należała do parafii białobrzeskiej? Z wyżej przedstawionych materiałów źródłowych wynika, że w okresie sporządzania Liber beneficiorum Łaskiego (1511-1523) Brzustówka należała do parafii w Chorzęcinie, Brzustów zaś do parafii w Inowłodzu.

Zajączkowski w rozprawie naukowej „O kształtowaniu się granic dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do XVI w.” stwierdza, iż „(...) odchylenie granicy archidiakonalnej na wschodni brzeg Pilicy widzimy poniżej Sulejowa, na obszarach sąsiadujących przez tę rzekę z wolborską kasztelanią biskupów włocławskich. Znajdujące się tam wsie Smardzewice i Twarda należały jeszcze w poczatkach XVI w. do parafii w Nagórzycach, położonej na lewym brzegu Pilicy, a tym samym wchodziły w obręb archidiakonatu łęczyckiego; pod względem polityczno-administracyjnym były jednak objęte granicami powiatu opoczyńskiego (...)” - i dalej, opisując granicę południową cypla inowłodzkiego stwierdza, że: „Mianowicie wsie Brzustów, Giełzów, Wyrówka i Ceteń położone na prawym brzegu Pilicy zaliczane były w XVI w. do parafii w Inowłodzu, archidiakonatu łęczyckiego, a nie do kurzelowskiego, ale pod względem polityczno-administracyjnym należały, poza Giełzowem, do pow. opoczyńskiego; Giełzów natomiast zaliczany był wówczas do pow. brzezińskiego”.

Innych zmian i odchyleń granic na odcinku biegu Pilicy między Sulejowem a Inowłodzem Zajączkowski nie wykazuje, co dodatkowo wzmacnia tezę o przynależność Brzustówki do parafii w Chorzęcinie wchodzącej w skład archidiakonatu łowickiego, a nie do Białobrzeg w archidiakonacie kurzelowskim.

W wydanej w 2005 r. monografii „Białobrzegi 1405-1977”, której współautorem jest Jarosław Pązik znajdujemy stwierdzenie: „Do parafii należały wsie: Białobrzegi, Ciebłowice, Ślubowice (Sługocice), Unewel, Brzostowa (Brzustów).” Oczywistym jest że autorzy tej monografii opierali się na danych z Liber beneficiorum Łaskiego.

Spójrzmy jeszcze raz jak zapisywano nazwy interesujących nas trzech wsi:

• Brzustów: Brzosthov, Brzosthow, Brzostowa (?), Brzostow, Brzostowo.
• Brzustówka: Brzosthowa, (Brzoszowa), Brzostowa (?), Brzostowka, Brzostowek (!).
• Brzustówek: Brzosthowek, Brzostovek, Brzostówek, Brzostowek.

Zapis zgłoski "t" zgodnie z pisownią polską przełomu XV i XVI wieku odbywał się za pomocą dwuznaku "th" (tho = to, iesth = jest, wsithki = wszystki, wszystko, thenze = tenże, ten, thidzienii = tydzień itd.), stąd też: Brzosthov, Brzosthowa, Brzosthowek.

Stwierdzić należy, że zarówno ci co spisywali inwentarze, jak i ci co je opracowywali do druku stosowali przeróżną pisownię miejscowości, nazwisk (np. wójt Brzustowa (1603-1617) Leźnicki zapisany jest jako Lesniczki), często zapisując je w brzmieniu fonetycznym.

Nadal jednak otwartym pozostaje pytanie: czy wymieniona w Liber beneficiorum Łaskiego, w składzie parafii w Białobrzegach Brzostowa to Brzustów, czy też Brzustówka? Na podstawie analizy dostępnych dokumentów źródłowych bardziej prawdopodobnym wydaje się, że jednak chodzi o Brzustów, czego potwierdzeniem są opisy odchyleń granic kościelnych i administracyjnych zawarte w pracy Zajączkowskiego, ale jednak wątpliwość pozostaje.

Zachęcamy więc wszystkich zainteresowanych do dyskusji na naszych łamach, bądź wskazania źródeł, które umożliwiły by rozstrzygnięcie poruszonej kwestii.